Stromingsverslag klas 6 - De kleine Johannes

Frederik van Eeden – De kleine Johannes

Querido, Amsterdam, 1994, veertiende druk

Aantal pagina’s: 160

Genre: psychologische roman/sprookje

Samenvatting:

Johannes is een jongetje dat met zijn vader, hond en kat in een oud en geheimzinnig huis woont. Hij heeft veel fantasie en houdt heel erg van de natuur. Als Johannes op een dag met een boot op het water drijft, verandert een libel op de rand van de boot in een elf die zichzelf Windekind noemt. Windekind laat Johannes alle wonderen van de natuur zien. Hij maakt Johannes kleiner en Johannes kan planten en dieren verstaan. Windekind zegt Johannes dat hij nooit zijn naam aan de mensen mag vertellen, omdat de mensen lage en gemene wezens zijn. Op een dansfeest in een konijnenhol krijgt Johannes een gouden sleutel van de elvenkoning Oberon, die zegt dat het sleuteltje op een kistje past met daarin kostbare schatten. De volgende dag wordt Johannes alleen in de duinen wakker doordat zijn hondje Presto aan hem snuffelt. Johannes twijfelt of hij alles gedroomd heeft, maar dan ziet hij het sleuteltje in zijn hand. Thuis is iedereen boos op hem omdat hij is weggelopen, maar Johannes houdt zijn belofte en vertelt niets over Windekind. Enkele dagen later neemt Windekind hem opnieuw mee om het sleuteltje te verstoppen. Als Windekind hem drie weken later nog een keer meeneemt, ziet Johannes een groep mensen die de rust in het bos verstoort. Johannes wordt erg bedroefd en blijft bij Windekind. Hij ontmoet een kabouter, Wistik, die hem vertelt over een boekje waarin ‘de antwoorden op alles’ staan. Hoewel Windekind zegt dat Johannes niet naar het boekje moet zoeken, wil Johannes antwoorden op zijn vragen en zoekt hij Wistik op.

Wistik zegt dan 'Mensen hebben het gouden kistje, elfen hebben de gouden sleutel, elvenvijand vindt het niet, mensenvriend slechts opent het. Lentenacht is de rechte tijd, en roodborstje weet de weg.' Johannes denkt dat hij de aangewezen persoon is het kistje te vinden, maar hij heeft Windekind verraden en kan hem niet meer terugvinden. Hij dwaalt door het bos en komt bij een tuinman, waar hij mag blijven. Hier ontmoet hij een meisje, Robinetta, en ze heeft een roodborstje. Hij vertelt haar alle verhalen van Windekind en zij zegt het ‘ware boekje’ te hebben. Zij bedoelt de bijbel, maar Johannes verwerpt dit en daardoor mag hij niet meer blijven. Johannes ontmoet Pluizer, die zegt een vriend van Wistik te zijn en dat Johannes Windekind verzonnen heeft. Alleen hij, Pluizer, bestaat echt en zal Johannes helpen het 'ware boekje’ te vinden. 

Pluizer brengt hem naar de stad, waar hij Hein (de dood) en dokter Cijfer ontmoet en waar hij een goed mens moet leren te worden. Pluizer toont Johannes de armoede, ellende, ijdelheid en verveling van de mensen. Hij geeft Johannes ook een rondleiding in de aarde van het kerkhof, waar hij allerlei graven bezoekt met tot slot het graf van Johannes. Hoe meer dokter Cijfer en Pluizer Johannes leren, hoe duisterder zijn leven wordt. Johannes verlangt steeds meer naar zijn huis in de duinen. Op een dag brengt Pluizer hem hier, en Johannes ziet dat zijn vader op sterven ligt. Als zijn vader is overladen, wil Pluizer in hem gaan snijden maar Johannes vecht met hem en Pluizer verdwijnt. Johannes wil hierna met Hein mee, maar Hein weigert. Buiten ziet Johannes Windekind en Hein in een bootje zitten. Hij wil met hen mee, maar van de andere kant komt een mens aangelopen die Johannes voor de keuze stelt om naar het Grote licht te gaan of naar de mensheid. Johannes kiest voor het laatste. Het boekt eindigt met de woorden: ‘Wellicht vertel ik u eenmaal meer van de kleine Johannes, doch op een sprookje zal het dan niet meer gelijken.’

Verwerkingsopdracht: stroming

In het begin leek deze opdracht me heel makkelijk: in het boek van de mediatheek stond een sticker ‘Impressionisme’ geplakt en op het blaadje dat we bij Nederlands hadden gekregen stond het boek ook als voorbeeld van impressionistisch.

Toch zie ik juist veel neoromantiek in het boek.

Waarom Neoromantiek?

In de schrijfstijl van dit boek zijn heel erg duidelijk impressionistische kenmerken te ontdekken: veel bijvoeglijke naamwoorden, verzonnen woorden, uitgebreide beschrijvingen en een lange en orginele zinsbouw.

‘De regen hield op. Onder grauwe wolken door straalde een heldere glimlach van de zon over het woud, op de vochtige glanzende bladeren en op de droppels, die aan elk twijgje en halmpje fonkelden en de spinnewebben sierden, die over het eikeloof gespannen waren.’ (blz 51)

Toch zie ik verder veel meer kenmerken van de neoromantiek. Zo is een van de belangrijkste kenmerken uit de neoromantiek het vluchten uit de werkelijkheid. Dat zie je heel erg terug in dit boek: Johannes zit vaak bij de vijver te dromen en hoopt dag na dag op een wonder. Hij vlucht met Windekind mee uit de werkelijkheid door een gefantaseerde, en betere werkelijkheid te scheppen. Heel het boek is hij eigenlijk maar op zoek naar één ding: geluk.

‘Ik wil geen mens zijn. Ik wil dromen.’ (blz 99)

Behalve deze zwerflust, is ook eenzaamheid een thema dat zowel kenmerkend is voor de neoromantiek als dit boek.  Johannes voelt zich tijdens zijn verblijf bij Pluizer erg eenzaam en somber. Ook uit zich veel onvrede over het hier en nu in het boek. Pluizer laat Johannes de mensenwereld zien, met al haar gebreken: de mensen zijn ijdel en dragen allemaal een masker. Vooral het materialisme en het gebrek aan waardering voor de natuur worden aangevallen. Ook zit er een korte satire in het boek: als Windekind Johannes de natuur laat zien, komen ze een zogenaamde ‘Vredemier’ tegen, die zo heet omdat hij een volgeling is van een mier die zei dat de mieren niet meer tegen elkaar zouden moeten vechten. Deze Vredemier verteld dat hij die dag zal vechten tegen de Strijdmieren, omdat zij zeggen dat zij echte Vredemieren zijn. Ik zie dit als een bespotting op de verschillende kerken: ze geloven allemaal en hebben idealen die mooi en vredig zijn, maar omdat ze vinden dat de anderen het ware geloof niet hebben bevechten ze elkaar. Ook de liefde voor de natuur en de mysterieuze sfeer is heel belangrijk voor de neoromantiek

‘Zij wandelden tussen het hoge gras onder donker kreupelhout, dat hier en daar een smal, glanzig straaltje van het maanlicht doorliet. ‘’Hebt ge ’s avonds de krekels wel eens gehoord, Johannes, in de duinen?’’’ (blz 15)

Tenslotte is de noodlotgedachte ook nog een kenmerk van de romantiek: Johannes zoekt in het begin naar antwoorden op zijn moeilijke vragen, maar accepteert op het einde van het boek dat hij het nooit zal weten en berust hierin. Ook is het sprookje een populair genre in de neoromantiek.

In welke mate is dit boek een exponent van de betreffende stroming?

In de periode waarin De kleine Johannes verscheen stond de Nederlandse literatuur  onder invloed van vier stromingen: rond 1880 het naturalisme en het impressionisme en heel snel daarna, ook aan het eind van de 19^e eeuw het symbolisme en de neoromantiek. Eigenlijk kun je in dit boek zowel impressionisme, neoromantiek en symbolisme herkennen. Hierboven heb ik al verteld waarom het boek bij de neoromantiek (en een beetje bij het impressionisme) hoort. Daarbij hoort het ook nog tot het symbolisme: de symbolisten beschouwden het leven als een mysterie. Ze  hadden belangstelling voor niet tastbare zaken, zoals filosofie, religie en mystiek. In hun werk treden droom, gevoel, fantasie en intuïtie op de voorgrond. Er wordt in dit boek wel gebruik gemaakt van de stijl en de begrippen van het impressionisme, maar Frederik van Eeden is het eigenlijk niet eens met de principes (zoals het l’art pour l’art idee: de kleine Johannes heeft juist heel duidelijk wél een moraal) en vertegenwoordigt het boek eigenlijk meer het symbolisme en de neoromantiek.

Ik vind dus dat dit boek lastig binnen één stroming te plaatsen is. Als ik een stroming zou moeten kiezen, zou dit de neoromantiek zijn. Op schaal van 1 tot 10, zou ik zeggen dat dit boek voor een 6,5 aansluit op de neoromantiek.